Ars et machina
uitloopstrook
klusserij
Zo’n verhuizing bracht een hoop klusserij met zich mee. Zoveel mogelijk keek ik mijn vader op de vingers en probeerde hem indien nodig te helpen. Mijn tips en adviezen werden daarbij uiterst serieus genomen. Tot die tijd had hij met de hand gaten in stenen muren geslagen, gebruikmakend van een zg. sterboor, een metalen staaf met een stervormige kop die met een hamer werd aangeslagen en gedraaid om materiaal weg te breken. In het nieuwe huis waren de muren een stuk harder, en het kostte vader de grootste moeite er een gat in te slaan. Ik drong er derhalve op aan om een elektrische klopboor aan te schaffen van het merk Skil. Het boren van een gat in het hardste beton zou een peulenschil worden, en er was een ruim assortiment aan voorzethulpstukken verkrijgbaar.
Ik kreeg mijn zin en boorde gaten in het hele huis. Vader was nog een aanhanger van de metalen keilbout, maar mijn voorkeur ging al spoedig uit naar de cilindrische nylon pluggen met de ribbels aan de binnenkant, de voorlopers van de Fischer Plug. Overigens was de kruiskop nog geen gemeengoed, en werden schroeven met de hand ingedraaid. Het ontbrak de machine bovendien aan een variabele toerentalregeling en een omkeerbare draairichting, zodat het genot van het elektrisch schroevendraaien ons voorlopig werd onthouden.
Op mijn tiende verjaardag werd een tweede wens vervuld: het cirkelzaaghulpstuk en de bijbehorende zaagtafel. Eindelijk kon ik mijn lang gekoesterde plannen realiseren. Als eerste kwam Opoe’s schildersbakje aan de beurt. Tonnen aardappelschillen waren er de afgelopen decennia doorheen gegaan, en het was mijns inziens aan vervanging toe. Het ging om een houten bak van zo’n twintig bij dertig centimeter, waarvan de wanden taps toeliepen naar beneden. De vier dunne planken hadden derhalve geen enkele rechte hoek, en de kopse kanten liepen zelfs in twee vlakken schuin.
Met mijn nieuw verworven machine waarvan het zaagblad in alle richtingen kon worden versteld, meende ik een perfecte replica te kunnen daarstellen. Niet van ouderwetse massieve planken, maar van het moderne aan twee kanten gefineerde spaanderplaat. Buurman van Leeuwen leverde ons een ruime hoeveelheid van dergelijk materiaal in allerlei afmetingen, bestaande uit reststukken van de meubelfabriek Slotboom (LockWood) te Assen. Ik zocht mij de geschikte delen uit in toepasselijk rustiek eiken en assembleerde mijn zaaginrichting. Zoals alle goede dingen in drieën bestaan, werd deze opgebouwd uit drie componenten: de Skil boormachine die voor de aandrijving zorgde, het hulpstuk dat het zaagblad bevatte en het tafeltje dat het geheel omtoverde in een stationaire machine.
Het zal de lezer wellicht niet verbazen dat het project uitdraaide op een fiasco. Het geringe toerental en de grove vertanding leidden tot dramatische versplintering van de randen, en het onder de juiste hoek doorvoeren van de panelen was slechts mogelijk onder dreiging van ernstige verwonding der ledematen. Met muurverf bedekte ik de gerafelde kopse kanten, om het met spijkers tot een gammel geheel samen te voegen. Opoe aanvaardde mijn creatie met gespeelde dankbaarheid en waardering, doch reeds na enkele weken klemde ze zich haar oude vertrouwde bakje weer stevig tussen de zwartbekouste benen. De armzalige resten van mijn Frankenstein constructie trof ik aan bij het huisvuil. Berustend bezag ik het resultaat van mijn onvermogen en trok daaruit mijn lessen. Wederom had ik een stap gezet op weg naar persoonlijke groei.
naaierij
Aanvankelijk naaide Moeder onze kleren op een naaimachine die met de hand werd aangedreven. Nu het ons wat beter ging, kwam er een luxe elektrisch exemplaar, de Pfaff 93 met vrije arm en geïntegreerde motor van 70W (opname). Deze had meer uitgebreide functies door middel van de zg. Musterscheiben. Hoewel de werking puur mechanisch was, boden deze schijven de mogelijkheid om een verscheidenheid aan steken te realiseren, waaronder de rijgsteek, de blinde zoom, de traploze zigzag en de slingersteek. Het stoftransport kon met een druk op de knop worden omgekeerd of zelfs geheel worden stilgezet, waarbij de steeklengte variabel was over een groot bereik.
Voor een traditionele naaister was dit alles echter veel te ingewikkeld. Naarstig naaide ik vele proeflapjes conform de gedetailleerde handleiding, teneinde mijn moeder en mijzelf het elektrisch naaien bij te brengen. Ik leerde het belang van de balans tussen onder- en bovenspanning, het opklossen en inbrengen van het spoeltje in de meenemer en het smeren van het mechaniek met minerale olie. Langzaam draaiend aan het handwiel nam ik bewonderend waar hoe de draden zich verstrengelden1 in het verborgene, een fascinerende dans opvoerend van circulaire en reciproke bewegingen, in het ideale geval leidend tot een ontmoeting in het midden van de stoflagen.
Gaandeweg werkten wij ons op tot meesters in het vak en werd het moeiteloos rijgen, stikken, omslingeren en zigzaggen ons tot een tweede natuur. In eendrachtige samenwerking naaiden wij jurkjes voor lieve zuster Trijnie, zoomden de gordijnen en maakten broeken korter. Zelfs waagde ik mij aan het elektrisch borduren van bloemetjes en andere grappige kleurige figuren op kleding en tassen.
De skill van het naaien kwam mij in de puberteit nog van pas, toen alle jeans super strak dienden te worden ingenomen en voorzien van lappen en plakkaten. Vrienden en vrienden van vrienden kwamen van heinde en verre om hun verstelwerk aan te bieden. Zo ontving ik alom de waardering die ik mij zo gaarne wenste.
Super8
Mijn vader kocht zich een smalfilmcamera, en wel de Eumig Mini 3 Servofocus, alsmede een filmprojector, de Bolex 18-3 TC Multispeed. Alweer een kolfje naar mijn hand. Ik leg even in het kort uit wat Super8 was, want zulks is moeilijk meer voor te stellen in een tijd waarin wij hoogwaardige digitale 4K opnamen kunnen produceren met onze smartphone. Voor de videocamera gemeengoed werd, moest de filmende huisvader zich tevreden stellen met het Super8 (Kodak) of Single8 (Fuji) systeem. In de camera werd een cassette geplaatst waarin zich 15 meter film bevond, goed voor 3 minuten opnemen op 18 beelden per seconde. Na het belichten ging de cassette in de bijgeleverde envelop en werd naar het laboratorium gestuurd. Een dikke week later kwam dan het resultaat door de brievenbus.
Editen van de footage gebeurde door letterlijk te knippen en te plakken. Al naar gelang het onderwerp knipte ik de 15 meter uit elkaar en hing de scènes met wasknijpers aan een dwars door de achterkamer gespannen lijn. Met het plakpersje voegde ik ze weer samen op grotere spoelen, die maximaal 150 meter film konden bevatten. Zo ontstonden handzame documentaires tot een lengte van een half uur, dewelke tijdens de filmavonden vertoond werden.
Met enige regelmaat hadden deze samenkomsten plaats. Zo’n twintig man vrienden en bekenden, buren en familie zaten in onze huiskamer, die voor deze gelegenheid grondig was verbouwd. De eerste rang vormde het in bruin en beige geruite bankstel met de kippenleren armleuningen, dat zodanig was gepositioneerd dat een ieder zicht had op het met zilver gecoate 60 inch projectiescherm, dat op een statief tegen het gordijn was geplaatst. In de overgebleven ruimte waren kampeerstoelen verdeeld, waaronder de twee luxe exemplaren met verstelbare rugleuning. Laatstgenoemde waren voorzien van een vrolijke gebloemde capitonnering. In de achterkamer zat de oudere jeugd op een bonte verzameling eetkamer- en keukenstoelen aan de tegen het raam geschoven tafel, die vol stond met bierflessen en asbakken, met de slecht ter been zijnde en reeds licht dementerende Opoe als stralend middelpunt. Zij was de wetten van Mozes al lang vergeten.
Naarmate de avond vorderde, konden wij de lichtkegel van de projector zich steeds duidelijker zien aftekenen in de met rook verzadigde atmosfeer. Mijn belangrijkste taak als filmoperateur was het in de gaten houden van het filmtransport. Door de fijne perforatie van de film kon het gebeuren dat het tandrad een gaatje oversloeg en de film bleef steken. De 100W tungsten halogeenlamp met geïntegreerde dichroïsche reflector verspreidde een zodanige hitte, dat bij stilstand de film onmiddellijk doorbrandde. Werd niet tijdig ingegrepen, dan dienden het verbrande frame te worden uitgesneden en de beide uiteinden weer samengelegd. Na enige minuten kon dan de voorstelling worden hervat. Tijdens zo’n moment was in een flits een apocalyptische voorstelling te zien van een wereld die in vlammen opging.
Voor mij als 10-jarige projectionist waren het meditatieve avonden, vervuld van een rijke symboliek die ik toen nog niet kon vatten, laat staan beschrijven. Gezeten naast mijn toverlantaarn, op het snijpunt der diagonalen van de verduisterde rechthoekige kamer, creëerde ik een gebrekkige afspiegeling van de werkelijkheid in het platte vlak, verdeeld over achttien snapshots per seconde. Elke filmrol had zijn eigen lengte en bevatte een reeks met zorg samengevoegde scènes in een vaste volgorde. Vroeg of laat kwam de sequentie tot stilstand. Wanneer de uitloopstrook zich haperend opwikkelde, straalde enkel nog het ongefilterde witte licht.
How a Sewing Machine Works